Verdwenen kastelen in Leiderdorp

Stenen huizen met status

In het afgelegen Holland van de 13de eeuw besteedde de Duitse Koning (later Keizer) het regionale bestuur uit aan een graaf of de bisschop van Utrecht. Deze gebieden werden in leen gegeven, het feodale stelsel. De leenmannen bouwden in hun leen versterkte huizen en kastelen.
Op het toenmalige grondgebied van Leiderdorp, dat zich toen uitstrekte tot aan de singels van Leiden, hebben verschillende van deze kastelen en versterkte huizen gestaan. De namen van deze plekken leven voort in de straatnamen van hedendaags Leiderdorp: Huis ter Does, Huis ter Zijl, Huis te Waard, Huis Steneveld, Huis Berendrecht, Huis ter Mey

Huis ter Does stond tussen de rivier de Does en de Ruigekade. De eerste melding over dit huis was in 1290 toen Dyderic van der Does een halve hoeve land in leen kreeg van de Graaf van Holland. In de periode van 1290 tot de sloop in 1740 heeft Huis ter Does perioden van verval en wederopbouw meegemaakt. Op de plaats waar het gestaan heeft zijn nog contouren van het gebouw in de grond zichtbaar. De huidige straat Doeszijde in Leiderdorp dankt haar naam aan dit versterkte huis.

De hofstede Huis Berendrecht stond op de plek waar tegenwoordig de Scheppingskerk staat, nabij de Laan van Berendrecht. Waarschijnlijk is deze buitenplaats in 1421 gebouwd door Franck van der Meer van het adellijke geslacht Van Berendrecht. Het was omgeven door siertuinen en er werd groente en fruit geteeld. In 1573 is het afgebroken op last van het Leids stadsbestuur in verband met de belegering van de stad. Het is niet meer herbouwd.

Huis ter Zijl was oorspronkelijk een woontoren, een nieuwe bouwvorm aan het eind van de 13de eeuw. Waarschijnlijk stamt ook het eerste kerkje, capelanie (Kapellany) aan de Zijl genoemd, uit deze periode. Deze stond nabij de ingang van de laan van het kasteel Huis ter Zijl. Er lag ook een kerkhof bij. Van het houten kerkje zijn geen documenten bewaard gebleven, enkel de ligging wordt in een document uit 1355 nader omschreven. Driemaal is Huis ter Zijl in zijn bestaan (1250 – 1806) verwoest en uiteindelijk in 1806 afgebroken. Nadat het voor de 3de maal was opgebouwd (1598) kreeg het de naam Zijlhof. De huidige Zijllaan in Leiderdorp ligt volgens oude kaarten ongeveer op dezelfde plek als de oude Zijllaan of Laan van Zijlhof langs kasteel Huis ter Zijl, op de locatie van de huidige Baanderij.

Stenevelt was een adellijk huis, gebouwd na 1500. Het stond aan de westoever van de Zijl, toen nog Leiderdorps grondgebied, door water gescheiden van de Zijlhof. Stenevelt was geen leen van burggraaf of van een Abdij. De naam verwijst naar steenplaats/ stenenveld of steenbakkerij langs de oever van de Zijl. De Steneveltdreef in Leiderdorp herinnert nog altijd aan dit huis.

Huis te Waard heeft gestaan binnen de huidige Leidse singels, toen nog op Leiderdorps grondgebied tussen de Haven, Zijlsingel, Nieuwe Rijn en Herengracht. Het is bewoond geweest door het adellijke geslacht van Daniël Uten Waerde. Deze had het in leen gekregen van de Graaf van Holland. In 1420 is het verwoest door Jan van Beieren tijdens de Hoekse en Kabeljauwse twisten.

Huis ter Mey stond langs de Meyewatering die langs de huidige Berkenkade stroomde. Het was een veelhoekig versterkt huis zonder ringmuur maar met een gracht. Het bleef gespaard in 1420 tijden de Hoekse en Kabeljauwse twisten maar bij het beleg van Leiden is het afgebroken in verband met de belegering van de stad (1573). In 1725 weer gedeeltelijk herbouwd met één toren. Rond 1800 is ook deze toren gesloopt, maar de Meijelaan herinnert de Leiderdorpers nog aan dit gebouw.