Nieuwe Tijden: 1775-1815

Op 30 november 2013 werd op grootse wijze herdacht dat de erfprins van Oranje, Willem Frederik, na een ballingschap van 18 jaar in Scheveningen voet aan wal zette en het koningschap op zich nam. Deze gebeurtenis is door latere generaties tot mythische proporties opgeblazen. Ze was de start van het koninkrijk onder het huis van Oranje. Bovendien maakte deze landing in Scheveningen een einde aan de Franse tijd.

Wat verstaan we eigenlijk onder die Franse tijd? En waarom kunnen we van nieuwe tijden spreken? Was die Franse tijd een tijd van bezetting? Zoals de Duitse bezetting van 1940-1945. Of een tijd van bevrijding, zoals de Amerikanen ons in 1945 hebben bevrijd? Waar werden we dan van bevrijd? En wat betekende die Franse tijd voor de ambachtsheerlijkheden Heemstede en Bennebroek?

De tijd van de Republiek
Om deze vragen te kunnen beantwoorden moeten we eerst terug naar de oude tijden, de tijd van de Republiek der Zeven Provinciën en de tijd van de stadhouders uit het huis van Oranje. Ook de Republiek ontkomt eind 18de eeuw niet aan de dynamiek van de ons omringende landen. In Amerika hebben dertien koloniën zich bevrijd van de Engelse koning en de onafhankelijkheid uitgeroepen. In Frankrijk heeft de Franse burgerij van hun koning een grondwet afgedwongen, zich uiteindelijk van hem bevrijd en de republiek uitgeroepen. De Franse boeren weten zich te bevrijden van de herendiensten en van de heerlijke rechten.

Vanuit Frankrijk slaan de revolutievonken over naar ons land. De hervormingsgezinde burgerij in de Republiek verzet zich tegen de stadhouder en de heersende regentenklieken in de steden. De stadhouder weet zich slechts met behulp van de militaire macht van zijn schoonvader, de koning van Pruisen, overeind te houden. De vermolmde bestuurscolleges staan ieder economisch herstel in de weg. De hervormingsgezinden die in duizendtallen zijn uitgeweken naar Frankrijk, keren in het kielzog van de Franse legers in 1795 terug. Sommigen zien de Fransen als bevrijders, anderen als indringers. Hoe het ook zij, nieuwe tijden zullen aanbreken; die van de Republiek is definitief voorbij.

Franse maatregelen
Wat betekenen deze ontwikkelingen voor de ambachtsheerlijkheden Heemstede en Bennebroek? De ambachtsvrouwe van Heemstede, Johanna Maria Dutry, ziet de heerlijkheid als een persoonlijk bezit, als een geldbelegging. Tollen, boetes, accijnzen en de verpanding van ambten brengen geld op. En dat rolt in haar zakken. Met het binnenvallen van de Franse legers, het vertrek van de stadhouder Willem V, het uitroepen van de Bataafse republiek, de verkiezing van een Nationale Vergadering en het opstellen van een grondwet, komt er een einde aan de rechten van regentencolleges en ambachtsheren.

In Heemstede en Bennebroek zullen een nieuw ingesteld dorpsbestuur, een municipaliteit, in het vervolg de zaken van het dorp te regelen. Ervaring ontbreekt echter. Een eindeloos geharrewar en een reeks conflicten op dorpsniveau is het gevolg. In wiens zakken dienen de inkomsten uit de plaatselijke tollen en boetes te rollen? Dient de ambachtsvrouwe schadeloos gesteld te worden? Wat met de Franse huzaren die zijn ingekwartierd? En hun paarden? Hoe dat te betalen? Alles moet immers op kosten van het dorp.

De Franse oorlogsvoering
In de loop der jaren wordt de Bataafse republiek een vazalstaat van Frankrijk en ondergeschikt gemaakt aan de Franse oorlogsvoering. Voor Heemstede betekent dat het oproepen van jonge mannen voor de militaire dienst en voor de kustwacht. Belastingen en inkwartiering drukken zwaar op de bevolking. De Herenweg wordt om militaire redenen bestraat. Een Engelse invasie op de Hollandse kust dient immers voorkomen te worden. De Franse overheersing wordt steeds meer als een bezetting ervaren. Na de nederlagen van Napoleon in Rusland en bij Leipzig is het echter met hem gedaan. En na de Slag bij Waterloo is het definitief met hem gedaan.

De bevrijding
Nu breken er onzekere en chaotische tijden aan. 'Oranje boven, Holland is vrij'. Dat is echter blufpoker. Er zijn nog Franse troepen in het land. Het land is leeggeroofd. Veel jonge mannen zijn omgekomen in de Franse veldtocht naar Rusland. Oranje moet terugkomen om de 'goede oude tijden' te doen herleven. Op 30 november 1813 landt de prins van Oranje, Willem Frederik, op het strand van Scheveningen. De Oranjegekte breekt los. Zijn terugkeer staat symbool voor het herstel van onze onafhankelijkheid. Maar het is vooral de invoering van de eenheidsstaat, van een grondwet, van de Eerste en Tweede Kamer en van het koninkrijk die we in 2013 vierden - kortom, van het koninkrijk zoals we dat nu kennen.

Voor Heemstede en Bennebroek veranderde er eigenlijk niet zo gek veel. Er was weliswaar een wat democratischer dorpsbestuur ingesteld, maar voorlopig bleven Heemstede en Bennebroek kleine dorpen. Hier begonnen de veranderingen pas rond 1900, met de komst van de forensen.