Eigen cultuur en identiteit
Het Fries is, zo schreef de dichter Ed Hoornik, het instrument waardoor Friesland ademhaalt. Het is het belangrijkste en meest onderscheidende erfstuk van eigen cultuur en identiteit. In Friesland is het, naast het Nederlands, de tweede rijkstaal.
Geschiedenis
Het Fries ontstond in de vroege Middeleeuwen. Toen kreeg het vorm als afzonderlijke taal en begon het zich te onderscheiden van andere verwante Germaanse dialecten, als bijvoorbeeld het Oud-Engels. Het verschil zit hem onder andere in de ‘breking’ van bepaalde klanken, bijvoorbeeld ‘rjocht, sljocht’ (‘recht, slecht’) of ‘sjonge, njoggen’ ( ‘zingen, negen’). Dit Oudfries werd langs de Noordzeekust niet alleen gesproken, maar tussen Vlie en Wezer werd het in de late Middeleeuwen, bijvoorbeeld in wetsteksten, ook als schrijftaal en als bestuurstaal gebruikt. In de loop van de zestiende eeuw raakte het geschreven Fries in onbruik. Slechts een enkeling schreef het nog. Uit de schaarse Friese teksten uit deze tijd kan men concluderen dat de taal zich verder ontwikkelde, bijvoorbeeld door de breking van lange klinkers: ‘beam’ – ‘beammen’ (uitgesproken als bjemmen: boom-bomen). Schrijftaal werd het Fries opnieuw in de negentiende eeuw. Er ontstond toen een levendig literair klimaat en de taal ontwikkelde zich ook verder door kruisbestuiving van schrijven en spreken. Belangrijk is bijvoorbeeld het vanaf 1860 opbloeiende Friese volkstoneel geweest.
Streekgebonden dialecten en het Standaardfries
Als taal bestaat het Fries uit meerdere, streekgebonden dialecten, bijvoorbeeld het Woudfries, het Kleifries, het Zuidwesthoeks en het Eilander-Fries. In de Friese steden en op het Bildt wordt al vanaf de zestiende eeuw een sterk door het Fries beïnvloede vorm van Hollands gesproken: het Stadsfries en het Bildts. Langzamerhand heeft zich boven deze verscheidenheid aan dialekten in de afgelopen twee eeuwen een soort van overkoepelende, genormeerde taal ontwikkeld: het Standaardfries. Het is het Fries dat men bijvoorbeeld op Omrop Fryslân hoort en dat ook door de Friese schrijvers wordt gehanteerd.
Vernederlandsing
Talen zijn veranderlijke fenomenen. Doordat Nederlands de dominante nationale taal is, neemt het Fries veel gemakkelijker woorden uit het Nederlands op dan andersom. Zeker het gesproken Fries kent vele Nederlandse vormen en woorden. Ook daardoor heeft de taal zich verder ontwikkeld, al vinden sommigen dat met name de vernederlandsing van het Fries tot ‘min Frysk’ leidt – slecht Fries. Zij hanteren liever de norm van het ‘geef Frysk’ – gaaf-Fries.
Spreken, lezen en schrijven
Internationaal gezien wordt het Fries beschouwd als een minderheidstaal, maar niet als een bedreigde taal. Dat is wel het geval met de twee Friese relictdialecten in Duitsland (het Saterlands en het Noordfries met hun respectievelijk 2.000 en 8.000 sprekers). Volgens de laatste, door de provincie Friesland verrichte onderzoeken, spreken zo’n 450.000 mensen het Fries. Het aantal Friezen dat de taal kan lezen en schrijven ligt veel lager maar is stijgende. Dat komt onder andere door de inspanningen van de provincie, doordat er een redelijk uitgebreide Friese literatuur bestaat en vooral ook omdat op scholen in Friesland het Fries wordt onderwezen.
Bevordering
Ook in Europees verband heeft het Fries als minderheidstaal rechten weten te verwerven. Zowel de provincie Friesland als het Rijk en de Europese Unie dragen tegenwoordig financieel bij aan het bevorderen van het gebruik van het Fries. Aan de Fryske Akademy en de Noordelijke Hogeschool in Leeuwarden en aan diverse universiteiten wordt het Fries onderwezen of wetenschappelijk onderzocht.
Meertaligheid
De meeste Friezen zijn trots op hun taal en dragen die trots ook graag uit. Dat leidt, zeker in een tijd waarin zich steeds meer forenzen in Friesland vestigen, soms tot conflicten en tot ergernissen bij niet-Friestaligen, bijvoorbeeld over het gebruik van het Fries in het ambtelijk verkeer. Al met al kan men zeggen dat de oude wens van de Fryske Beweging van een volledig Friestalige provincie langzamerhand plaats maakt voor het realistischer inzicht dat Friesland zich kenmerkt door meertaligheid. Mogelijk ontwikkelt het Fries zich in de toekomst onder invloed van het Engels en het Nederlands nog eens tot een soort van nieuw Anglo-fries.
-----------------------------------------------------------------------------------------------
Eigen kultuer en identiteit
It Frysk is, sa skreau de dichter Ed Hoornik, it ynstrumint dêr’t Fryslân mei sykhellet. It is it wichtichste en meast ûnderskiedende erfstik fan eigen kultuer en identiteit. Yn Fryslân is it, njonken it Nederlânsk, de twadde rykstaal.
Skiednis
It Frysk ûntstie yn de iere midsieuwen. Doe krige it stal as aparte taal en begûn it him te ûnderskieden fan oare besibbe Germaanske dialekten, lykas it Aldingelsk. It ferskil sit him ûnder oare yn de ‘brekking’ fan beskate klanken, lykas ‘rjocht, sljocht’ of ‘sjonge, njoggen’. Dat Aldfrysk waard by de Noardseekust lâns net allinne sprutsen, mar tusken Fly en Wezer waard it yn de lette midsieuwen, bygelyks yn wetsteksten, ek as skriuwtaal en as bestjoerstaal brûkt. Yn de rin fan de sechstjinde ieu rekke it Frysk as skriuwtaal yn ûnbrûk. Mar in pear lju skreaune it noch. Ut wat der dochs oan Fryske teksten út dy tiid is, kin konkludearre wurde dat de taal him fierder ûntjoech, bygelyks troch de brekking fan lange lûden: ‘beam - beammen’. Yn de njoggentjinde ieu waard it Frysk fannijs skriuwtaal. Der ûntstie doe in libben literêr klimaat en de taal ûntjoech him dan ek fierder troch krúsbestowen fan praten en skriuwen. Benammen it Frysk folkstoaniel, dat fan 1860 ôf opbloeide, hat wichtich west.
Oan de krite ferbûne dialekten en Standertfrysk
As taal bestiet it Frysk út ferskate, oan de krite ferbûne dialekten, bygelyks it Wâldfrysk, it Klaaifrysk, it Súdwesthoeksk en it Eilannerfrysk. Yn de Fryske stêden en op It Bilt wurdt al fan de sechstjinde ieu ôf in sterk troch it Frysk beynfloede foarm fan it Hollânsk sprutsen: it Stedfrysk en it Biltsk. Stadichoan hat him oer dat ferskaat oan dialekten hinne yn de ôfrûne twa ieuwen in soarte fan oerkoepeljende, normearre taal ûntjûn: it Standertfrysk. Dat is it Frysk dat men bygelyks op Omrop Fryslân heart en ek troch de Fryske skriuwers brûkt wurdt.
Ferhollânskjen
Talen binne feroarlike fenomenen. Mei’t it Nederlânsk de dominante taal is, nimt it Frysk folle makliker wurden út it Nederlânsk oer as oarsom. Yn alle gefallen it sprutsen Frysk hat gâns Nederlânske foarmen en wurden. Ek dêrtroch hat de taal him fierder ûntjûn, al miene guon dat benammen it ferhollânskjen fan it Frysk ta ‘min Frysk’ laat. Hja hantearje leaver de noarm fan it ‘geef Frysk’.
Prate, lêze en skriuwe
Ynternasjonaal wurdt it Frysk beskôge as in minderheids-, mar net altiten as in bedrige taal. Dat is wol it gefal mei de twa Fryske reliktdialekten yn Dútslân (it Sealtersk oftewol East-Frysk, en it Noard-Frysk mei harren respektivelik 2000 en 8000 sprekkers). Neffens de lêste ûndersiken, útfierd troch de Fryske Akademy, prate om ende by 450.000 minsken Frysk. It tal Friezen dat de taal lêze en skriuwe kin, leit aardich leger, mar wurdt al grutter. Dat komt ûnder oare troch de ynspannings fan de provinsje, mei’t der in ridlik wiidweidige Fryske literatuer bestiet en benammen ek om’t op skoallen yn Fryslân it Frysk ûnderwiisd wurdt.
Befoardering
Ek yn Europeesk ferbân is it slagge om foar it Frysk as minderheidstaal rjochten te krijen. De provinsje Fryslân likegoed as it Ryk en de Europeeske Uny drage tsjintwurdich finansjeel by oan it befoarderjen fan it brûken fan it Frysk. Oan de Fryske Akademy en de Noardlike Hegeskoalle yn Ljouwert en oan ferskate universiteiten wurdt it Frysk ûnderwiisd of wittenskiplik ûndersocht.
Meartaligens
De measte Friezen binne grutsk op harren taal en litte dy grutskens ek graach fernimme. Dat laat, benammen yn in tiid dat hieltiten mear forinzen har fêstigje yn Fryslân, út en troch ta konflikten en ta argewaasje, bygelyks oer it brûken fan it Frysk yn it amtlik ferkear. Al mei al kin sein wurde dat de âlde winsk fan de Fryske beweging fan in folslein Frysktalige provinsje sa njonkelytsen plak makket foar it realistysker ynsjoch dat Fryslân him ûnderskiedt troch meartaligens. Mooglik ûntjout it Frysk him yn de takomst ûnder ynfloed fan it Ingelsk en it Nederlânsk noch ris ta in soarte fan nij Anglo-Frysk.
