Wonderkind
Douwe Kalma (1896-1953) was een vroegrijp wonderkind dat op zijn achttiende al duidelijk voor ogen had hoe Friesland zich zou moeten positioneren op het wereldtoneel. Hij was een charismatische boerenzoon uit Boksum die alles op alles zette om zijn programma ook daadwerkelijk uit te voeren. Kalma streefde naar een eentalig Fries Friesland binnen Europa en wie wil begrijpen waarom Friesland zijn cultuur zo sterk afhankelijk heeft gemaakt van de eigen taal – het Fries – kan niet om hem heen.
Frysk Selskip
In de eerste helft van de negentiende eeuw ontstond in Friesland een nationalistische Friese beweging, die zich vooral richtte op het gebruik van de eigen taal, het Fries. Aanvankelijk nam de hoge burgerij hierin het initiatief. In de tweede helft van de negentiende eeuw waren het journalisten, onderwijzers en ambachtslieden uit de kleine burgerij die de fakkel overnamen. Zij organiseerden zich in het Frysk Selskip (1844). Voor hen was literatuur het middel bij uitstek om het Fries te conserveren. Tegelijkertijd echter gebruikten ze hun werk om de gewone Friezen – het ‘volk’ – allerlei maatschappelijke en algemeen burgerlijke deugden bij te brengen: ijver, matigheid, discipline. Hun literatuur wordt dan ook wel aangeduid als ‘volksschrijverij’.
Leiderschap
Tegen deze stroming zette Kalma zich af. Hij bracht nieuw leven in de toen verkalkte Friese Beweging en deed dit op verschillende manieren. Allereerst door andere literaire idealen uit te dragen. Geïnspireerd door onder andere de Tachtigers begon hij gedichten te schrijven waarin hij zijn eigen gevoelsleven tot uitdrukking bracht. Zijn favoriete vorm was het klassieke sonnet. Deze persoonlijke aanpak impliceerde ook een andere vorm van leiderschap. Kalma was geen kleinburgerlijke zedenmeester, maar eerder een geëxalteerd inspirerend idool. Binnen de kortste keren wist hij, in de door hem opgerichte Jongfryske Mienskip (1915), grote groepen jongeren aan zich te binden. De Friese beweging werd daarmee, geheel in overeenstemming met de groei van jongerencultuur elders in Europa, een jeugdbeweging waarin ook voor meisjes en vrouwen een rol was weggelegd.
Fryslân en de wrâld
Kenmerkend voor de Jongfriezen was hun meer internationale oriëntatie. Onder het motto ‘Fryslân en de wrâld’ zette Kalma Friesland – overigens zonder al te veel succes – neer als onderdeel van een Noordzee-cultuur. Friesland zou een brugfunctie moeten vervullen tussen de verwante Engelse en de Scandinavische culturen. Op de zomerkampen die jaarlijks op een Waddeneiland werden georganiseerd – ook al zo’n nieuw fenomeen – lazen de Jongfriezen allerlei hoogstaande internationale literatuur. Ze speelden er door Kalma geschreven toneelstukken – vaak koningsdrama’s – en zongen speciaal voor de gelegenheid geschreven liederen.
Lijst met initiatieven
Kalma, die nogal gemakkelijk ruzie maakte, was beter in het bedenken van plannen dan in het doorzetten en voltooien ervan. Toch is de lijst met initiatieven die hij en zijn Jongfryske Mienskip ontplooiden lang. Zo was hij de eerste die een serieus Friestalig literair tijdschrift opzette: Frisia (1917). Als medeoprichter van de nog steeds bestaande Afûk (Algemene Friese Onderwijscommissie) en als schrijver van boeken en tijdschriften over taalbevordering en taalzuiveringsboekjes, hielp hij de Friese schrijftaal verder uit te bouwen. Hij maakte zich sterk voor het gebruik van het Fries in het lager onderwijs en hoger onderwijs, schreef de eerste Friestalige dissertatie (1938), vertaalde de gehele Shakespeare in het Fries en schreef de eerste Friese literatuurgeschiedenis van enige omvang. Al deze door anderen verder gedragen initiatieven zijn voor de institutionalisering en daarmee het succes van de Friese taal en literatuur van groot belang gebleken.
Fryske Folkspartij
Tegenover en ook achter al deze inspanningen staat dat de ijdele Kalma politiek gezien een zwalker en een ruziemaker was. Zijn anti-Hollandse sentimenten werden door velen overgenomen en gaven zo een richting aan de Friese beweging die zich in de oorlog wreekte. Zelf sloot Kalma zich in het interbellum bij telkens weer andere partijen aan om uiteindelijk, in de zomer van 1940, te eindigen bij de fascistische Fryske Folkspartij. Na de oorlog werd hij als collaborateur gezuiverd.
-------------------------------------------------------------------------------------------------
Wûnderbern
Douwe Kalma (1896-1953) wie in ierryp wûnderbern dat op syn achttjinde al helder foar it ferstân hie hoe’t Fryslân him posysjonearje moatte soe op it wrâldtoaniel. Hy wie in garismatyske boeresoan út Boksum, dy’t der alles foar oer hie om syn program ek werklik út te fieren. Kalma stribbe nei in ientalich Frysk Fryslân binnen Europa en wa’t begripe wol wêrom’t Fryslân syn kultuer sa bot ôfhinklik makke hat fan de eigen taal – it Frysk –, dy kin net om him hinne.
Frysk Selskip
Yn de earste helte fan de njoggentjinde ieu ûntstie der yn Fryslân in nasjonalistyske Fryske beweging, dy’t him benammen rjochte op it brûken fan de eigen taal, it Frysk. Ynearsten naam de hegere boargerij it inisjatyf. Yn de twadde helte fan de njoggentjinde ieu wiene it de sjoernalisten, ûnderwizers en ambachtslju út de lytse boargerij dy’t de fakkel oernamen. Hja organisearren har yn it Frysk Selskip (1844). Foar harren wie literatuer it middel by útstek om it Frysk te konservearjen. Tagelyk brûkten hja lykwols harren wurk om de gewoane Friezen – it ‘folk’ – allerhanne maatskiplike en algemien-boargerlike deugden by te bringen: iverigens, soberens, dissipline. Harren literatuer wurdt dan ek wol as ‘folksskriuwerij’ oantsjut.
Liederskip
Tsjin dy stream sette Kalma him ôf. Hy brocht nij libben yn de doedestiids ferkalke Fryske beweging en die dat op ferskate wizen. Yn it foarste plak troch oare literêre idealen út te dragen. Ynspirearre troch ûnder oaren de Tachtigers begûn er mei it skriuwen fan gedichten dêr’t er syn eigen gefoelslibben yn ta utering brocht. Syn favorite foarm wie dêrby it klassyk sonnet. Dy persoanlike oanpak ymplisearre ek in oare foarm fan liederskip. Kalma wie gjin lytsboargerlike sedemaster, mar earder in eksaltearre ynspirearjend idoal. Yn in sucht koe er, yn de troch him oprjochte Jongfryske Mienskip (1915), grutte kloften jongelju oan him bine. De Fryske beweging waard sadwaande, folslein yn oerienstimming mei de groei fan jongereinkultuer op oare plakken yn Europa, ta in jongereinbeweging dêr’t ek foar famkes en froulju in plak yn weilein wie.
Fryslân en de wrâld
Karakterisearjend foar de Jongfriezen wie harren mear ynternasjonale oriïntaasje. Under it biedwurd ‘Fryslân en de wrâld’ presintearre Kalma Fryslân – oars net mei in soad sukses – as part fan in Noardseekultuer. Fryslân soe in brêgefunksje ha moatte tusken de besibbe Ingelske en de Skandinavyske kultueren. Op de simmerkampen, dy’t alle jierren op in waadeilân organisearre waarden – ek al sa’n nij fenomeen – liezen de Jongfriezen allerhanne heechsteande ynternasjonale literatuer. Dêr spilen hja ek toanielstikken dy’t Kalma skreaun hie – gauris keningsdrama’s – en songen lieten dy’t spesjaal foar de gelegenheid skreaun wiene.
List fan inisjativen
Kalma, dy’t frijwat maklik spul krige, wie better yn it betinken fan plannen as yn it trochsetten en foltôgjen derfan. Likegoed is de list fan inisjativen dy’t hy en syn Jongfryske Mienskip lansearren lang. Sa wie er de earste dy’t in serieus Frysktalich literêr tydskrift opsette: Frisia (1917). As mei-oprjochter fan de hjoed noch altiten besteande Afûk (Algemiene Fryske Underrjocht Kommisje) en as skriuwer fan boeken en tydskriften oer taalbefoardering en taalsuveringsboekjes holp er om de Fryske skriuwtaal fierder út te bouwen. Hy sette him yn foar it brûken fan it Frysk yn it leger en heger ûnderwiis, skreau de earste Frysktalige dissertaasje (1938), sette hiele Shakespeare oer yn it Frysk en skreau de earste Fryske literatuerskiednis dy’t wat omfang hie. Al dy inisjativen, dy’t troch oaren fierder droegen waarden, ha bliken dien foar de ynstitúsjonalisearring en dêrfandinne foar it sukses fan de Fryske taal tige wichtich te wêzen.
Fryske Folkspartij
Foar al dy ynspannings oer, en ek derefter, stiet dat de idele Kalma út polityk perspektyf wei in swalker en in rûzjemakker wie. Syn anty-hollânske sentiminten waarden troch mannichien oernaam en joegen sa in rjochting oan de Fryske beweging dy’t him yn de oarloch wreekte. Sels sleat Kalma him yn it ynterbellum oan by hieltiten wer oare partijen, om lang om let, yn de simmer fan 1940, út te kommen by de faksistyske Fryske Folkspartij. Nei de oarloch waard er as kollaborateur suvere.
