0 - nu

Boter - Bûter

De Friese AEX-index - De Fryske AEX-yndeks

‘Hoogmoed komt voor de val’. Dat spreekwoord is goed van toepassing op ‘het Friese goud’. Het Friese goud, dat is boter. Al vanaf de Middeleeuwen was boter een bekend Fries product dat naar het buitenland werd verkocht. Halverwege de negentiende eeuw werd er zoveel boter voor zulke goede prijzen verkocht, dat de Friese boeren er grof geld mee verdienden. Maar die vette winsten maakten de boeren ook lui, en zij zagen niet in dat zij bij de tijd moesten blijven om de strijd met het buitenland aan te kunnen. Daar waren al echte zuivelfabrieken in bedrijf en zo ver was Fryslân nog niet. Snel werden er melkfabrieken gebouwd en zo konden de Friese boeren hun producten weer verder exporteren. Nu nog steeds worden de meeste producten van Friese melk verkocht aan het buitenland.

---------------------------------------------------------------------

‘Hoogmoed komt voor de val’. Dat sprekwurd is goed fan tapassing op ‘it Fryske goud’. It Fryske goud, dat is bûter. Al fan de Midsieuwen ôf wie bûter in bekend Frysk produkt dat nei it bûtenlân ferkocht waard. Healwei de njoggentjende ieu waard der safolle bûter foar sokke bêste prizen ferkocht, dat de Fryske boeren der grauw jild oan fertsjinnen. Mar dy fette winsten makken de boeren ek lui, en sy seagen net yn dat sy by de tiid bliuwe moasten om de striid mei it bûtenlân oan te kinnen. Dêr wienen al echte suvelfabriken yn bedriuw en safier wie Fryslân noch net. Fluch waarden der molkfabriken boud en sa koenen de Fryske boeren har produkten wer fierder eksportearje. No noch altyd wurde de measte produkten fan Fryske molke ferkocht oan it bûtenlân.

Periode
Tijd van jagers en boeren

'Het Friese goud'
‘Bûter, brea en griene tsiis, wa dat net sizze kin is gjin oprjochte Fries’. Met dit sjibbolet probeerde, naar men zegt, Grote Pier in de zestiende eeuw goede Friezen en foute niet-Friezen van elkaar te onderscheiden. Wie de namen van deze Friese consumptieartikelen (‘boter, brood en groene kaas’) niet goed kon uitspreken, werd zonder pardon overboord gesmeten of een kopje kleiner gemaakt. Friesland stond bekend om zijn boter, op veel betere manieren. Het was al vanaf de Middeleeuwen een beeldbepalend exportartikel. De prijs van dit ‘Friese goud’, zoals het ook wel werd genoemd, is een soort van AEX-index in de economische geschiedenis van de provincie. Ze bereikte in de negentiende eeuw een hausse.

'Champagnejaren'
Gevoegd onder het Koninkrijk der Nederlanden (1813) was Friesland in steeds sterkere mate uitgegroeid tot een landbouwprovincie aan de rand van Nederland. Het moest het grotendeels hebben van de productie en export van zuivel (boter en kaas), vee, aardappelen en graan. De vroeger bloeiende nijverheid en de scheepvaart bleven daarbij nu achter. Dat was niet steeds nadelig. Na enkele zware crises in de eerste helft van de negentiende eeuw, beleefde deze agrarische economie na 1850 juist dankzij de boter een geweldige bloei. Men spreekt wel van ‘champagnejaren’.

‘Tuin van Londen’
Ook al in de tijd van de Republiek exporteerde Friesland met name boter en kaas naar het buitenland. Toen was de uitvoer nog via de Hollandse tussenhandel gegaan. Vanaf 1780 verkochten Friese kooplui hun waar echter direct vanuit Harlingen naar Londen. Zo populair werd de Friese boter onder de Engelse elite en zozeer groeide daardoor deze export, dat Friesland in de negentiende eeuw een ‘tuin van Londen’ genoemd werd. De Londense notering van de boter bepaalde de marktprijs en daarmee vanzelfsprekend ook de welvaart van de Friese boer.

Industrieel geproduceerd
Door allerlei oorzaken bleek dit succes fragiel. Uit winstbejag begonnen sommige boterhandelaren en boeren met de boter te knoeien, bijvoorbeeld door slechte en goede partijen door elkaar te mengen. Even belangrijk was dat de traditionele Friese productiewijze op den duur niet volstond om de concurrentie de baas te blijven. In Friesland werd de boter tot aan de jaren tachtig van de negentiende eeuw door de boerinnen zelf gemaakt. In het buitenland, bijvoorbeeld in Denemarken, werd al vanaf ongeveer 1830 succesvol geëxperimenteerd met meer industriële methodes. Waar elders wetenschappelijke kennis de plaats innam van overgeleverde ervaring, hielden de Friezen, gestimuleerd door hun succes, toen te lang vast aan hun tradities. Een mooi voorbeeld is dat Friese boerinnen liever met hun gevoelige vingers de temperatuur van de melk bleven meten, terwijl in het buitenland daarvoor thermometers werden gebruikt. Ook werd in Friesland de boterproductie relatief laat overgeheveld van de boerderij naar de fabriek. Dankzij mechanisatie van de productie en een betere beheersing van de omstandigheden (op goedkopere wijze), konden met name de Denen een kwalitatief hoogstaander product maken. Tenslotte had boter ook te duchten van de opkomst van een nieuw product, namelijk de industrieel geproduceerde margarine.

Zuivelschool
Maar schade en schande zijn goede leermeesters. In 1889 stelde de Friese landbouworganisatie, de Friese Maatschappij voor Landbouw, een zuivelconsulent aan en richtte ze ook, in Bolsward, een zuivelschool op waar fabriekspersoneel en boeren nieuwe kennis konden opdoen. De zuivelfabrieken raakten snel geaccepteerd en werden ook vaak opgericht door coöperaties van boeren. In 1896 waren het er al 87, waarvan 44 coöperatief.

Multinationals
De eerste zuivelfabriek in Friesland (en de derde in Nederland) was Freia in Veenwouden (1879), die na zijn sluiting werd overgebracht naar het Openluchtmuseum in Arnhem. Want ook deze fase ging voorbij. Tegenwoordig kent Friesland nog slechts enkele zuivelfabrieken – maar daarbij zijn dan wel multinationale reuzen als Friesland Dairy Foods – en wordt van alle door Friese koeien geproduceerde melk nog slecht 0.9 % gebruikt om boter van te maken.

--------------------------------------------------------------------------------------------------

'It Fryske goud'
‘Bûter, brea en griene tsiis, wa’t dat net sizze kin is gjin oprjochte Fries’. Mei dat sjibbolet besocht, sa is it sizzen, Grutte Pier om yn de sechstjinde ieu goede Friezen en foute net-Friezen fan inoar te ûnderskieden. Wa’t de wurden foar dy Fryske konsumpsje-artikels (bûter, brea en griene tsiis) net goed útsprekke koe, waard sûnder pardon oerboard smiten of de kop ôfslein. Fryslân wie bekend om syn bûter, ek om folle bettere redenen. It wie al fan de midsieuwen ôf in karakteristyk eksportartikel. De priis fan dat ‘Fryske goud’, sa’t it wol neamd waard, is in soarte fan AEX-yndeks yn de ekonomyske skiednis fan de provinsje, dy’t yn de njoggentjinde ieu in hausse meimakket.

'Sjampanjejierren'
Nei’t Fryslân by it Keninkryk fan ’e Nederlannen kaam wie (1813), wie it hieltiten mear wurden ta in lânbouprovinsje oan de râne fan Nederlân. Fryslân moast it benammen ha fan de produksje en eksport fan suvel (bûter en tsiis), fee, jirpels en nôt. De yndustry en skipfeart, dy’t earder sa bloeiden, bleaune no benefter. Dat wie net altiten in neidiel. Nei in pear drege krisissen yn de earste helte fan de njoggentjinde ieu makke dy agraryske ekonomy nei 1850 krekt mei tank oan de bûter in geweldige bloei mei. Der wurdt wol fan de ‘sjampanjejierren’ praat.

‘Tún fan Londen’
Ek al yn de tiid fan de Republyk eksportearre Fryslân benammen bûter en tsiis nei it bûtenlân. Doe wie de útfier noch fia de Hollânske tuskenhannel gien. Fan 1780 ôf ferkochten Fryske keaplju lykwols fuortdaalk út Harns wei nei Londen. Sa populêr waard de Fryske bûter ûnder de Ingelske elite en sa bot groeide dêrfandinne de eksport, dat Fryslân yn de njoggentjinde ieu in ‘tún fan Londen’ neamd waard. De Londenske notearring fan de bûter makke de merkpriis út en dêrfandinne logyskerwize ek de wolfeart fan de Fryske boer.

Yndustrieel produsearre
Troch allerhanne oarsaken die bliken dat dat sukses fragyl wie. Ut winsucht begûnen guon bûterhannelers en boeren mei de bûter te griemen, bygelyks troch minne en goede partijen trochinoar te mingen. Like wichtich wie dat hja mei de tradisjonele Fryske produksjewize op ’e lange doer de konkurrinsje net oankoene. Yn Fryslân waard de bûter oant de tachtiger jierren fan de njoggentjinde ieu troch de boerinnen sels makke. Yn it bûtenlân, bygelyks yn Denemarken, waard al fan sawat 1830 ôf mei sukses eksperimintearre mei mear yndustriële metoaden. Wylst op oare plakken wittenskiplike kennis it plak fan oerlevere ûnderfining ynnaam, holden de Friezen, stimulearre troch harren sukses, doe te lang fêst oan harren tradysjes. In moai foarbyld is it feit dat Fryske boerinnen leaver trochgiene mei it mjitten fan de temperatuer fan de molke mei harren gefoelige fingers, wylst yn it bûtenlân dêr termometers foar brûkt waarden. Ek waard de bûterproduksje yn Fryslân relatyf let oerbrocht fan de pleats nei it fabryk. Troch de meganisaasje fan de produksje en in bettere, mar ek bettere behearsking fan de omstannichheden koene benammen de Denen in produkt meitsje dat kwalitatyf better en boppedat goedkeaper wie. Boppedat hie bûter ek te lijen fan de opkomst fan in nij produkt, nammentlik de yndustrieel produsearre margarine.

Suvelskoalle
Mar skea en skande binne goede learmasters. Yn 1889 stelde de Fryske lânbou-organisaasje, de Fryske Maatskippij foar Lânbou, in suvelkonsulint oan en rjochte hja ek, yn Boalsert, in suvelskoalle op, dêr’t fabrykspersoniel en boeren nije kennis opdwaan koene. De suvelfabriken waarden al gau akseptearre en waarden ek gauris oprjochte troch koöperaasjes fan boeren. Yn 1886 wiene der al 87, dêr’t 44 koöperatyf fan wiene.

Multynasjonals
It earste suvelfabryk yn Fryslân (en it tredde yn Nederlân) wie Freia yn Feanwâlden (1879), dat nei sluten oerbrocht waard nei it Iepenloftmuseum yn Arnhim. Want ek dy faze giet foarby. Hjoed de dei hat Fryslân noch mar in pear suvelfabriken – mar dêr binne dan wol multynasjonale reuzen as Friesland Dairy Foods by – en wurdt der fan alle troch Fryske kij produsearre molke noch mar 0,9% brûkt om bûter fan te meitsjen.