Van steentijd tot Middeleeuwen
De Beerzen kennen menselijke aanwezigheid vanaf de steentijd. Zo'n 12.000 jaar geleden, na de laatste ijstijd, begon de regio zich te ontwikkelen als een leefgebied voor jagers-verzamelaars. Archeologische vondsten, waaronder vuurstenen werktuigen zoals messen en speerpunten, wijzen op de aanwezigheid van de Federmessercultuur. Deze gereedschappen, gevonden in zowel Westelbeers als Oostelbeers, suggereren dat de regio een seizoensgebonden verblijfplaats was voor groepen jagers die afhankelijk waren van het wild in de omliggende gebieden.
De overgang naar permanente bewoning in de middeleeuwen markeerde een cruciale verandering in het landschap en de samenleving. De Hoge Akker bij de Oude Toren van Oostelbeers wordt vaak aangewezen als een potentiële locatie van een vroege nederzetting. Hoewel er weinig directe archeologische bewijzen zijn, wijzen historische bronnen op de aanwezigheid van een georganiseerd dorpsleven, ondersteund door landbouw en veeteelt. Deze periode zag ook de opkomst van parochies als sociale en religieuze centra.
De kerken in de Beerzen zijn meer dan alleen religieuze centra; ze weerspiegelen de sociale en politieke dynamiek van hun tijd. De oudste vermelding van de parochie ‘Berses’ dateert van 1207 en markeert het begin van een langdurig conflict tussen de lokale adel, zoals de familie Van Rode, en de abdij van Tongerlo over het benoemingsrecht van priesters. Dit conflict leidde uiteindelijk tot een herstructurering van de kerkelijke macht, waarbij de abdij het patronaatsrecht volledig overnam.
De architectuur van de kerken in de Beerzen, zoals het Oude Kerkje van Middelbeers en de Oude Toren van Oostelbeers, weerspiegelt de overgang van romaanse naar gotische stijlen. Beide gebouwen staan tegenwoordig buiten de dorpskernen, een gevolg van historische dorpsverplaatsingen als reactie op agrarische veranderingen en landschapsbeheer.
De ‘Oude Toren’ van Oostelbeers, lokaal bekend als ‘Den Ouwe Tôrre’, is een van de meest iconische overblijfselen uit de middeleeuwen. Gebouwd in de dertiende eeuw als onderdeel van een katholiek kerkje, werd het patronaatsrecht van deze kerk aanvankelijk beheerd door de abdij van Tongerlo. De toren, die later werd toegevoegd in de veertiende eeuw, was gewijd aan de apostel Andreas en diende als een belangrijk religieus en sociaal symbool voor de gemeenschap.
Tijdens de Tachtigjarige Oorlog en de daaropvolgende overgang naar protestantse heerschappij verloor de kerk haar functie. De katholieken moesten uitwijken naar een schuurkerk in de nieuwe kern van Oostelbeers. Het gebouw zelf raakte in verval, waarbij alleen de toren overbleef. Deze toren, met zijn kenmerkende architectuur en historische betekenis, werd in de twintigste eeuw gerestaureerd en staat vandaag de dag als een beschermd rijksmonument.
Oude Willibrorduskerk Middelbeers
Het oude Willibrorduskerkje in Middelbeers, gebouwd in de vijftiende eeuw, is een van de best bewaarde voorbeelden van Kempengotiek in de regio. Het kerkje werd oorspronkelijk opgericht als een filia van de kapittelkerk van Oirschot en combineert eenvoudige bakstenen architectuur met religieuze symboliek. De toren, het schip en het priesterkoor zijn harmonieus ontworpen, wat het gebouw een tijdloze uitstraling geeft.
Een bijzonder aspect van het kerkje is het torenuurwerk uit 1442, vervaardigd door Henric van Toren, een vooraanstaand uurwerkmaker uit die tijd. Dit uurwerk weerspiegelt de technologische vooruitgang van de vijftiende eeuw en blijft een belangrijk historisch artefact. Andere unieke elementen, zoals de Karolingische of Maaslands-Romaanse doopvont, onderstrepen de lange religieuze traditie van Middelbeers.
Slotwoord
De Beerzen vormen een uniek historisch landschap waarin de sporen van duizenden jaren menselijke activiteit zichtbaar zijn. Van de vroege jagers-verzamelaars tot de middeleeuwse kerkbouwers, elk tijdperk heeft zijn stempel gedrukt op deze regio. De monumenten en archeologische vondsten dienen als tastbare herinneringen aan een rijke geschiedenis die bewaard moet blijven voor toekomstige generaties. Het is onze verantwoordelijkheid om deze plekken te beschermen en hun verhalen te blijven vertellen.
Bronnen
- Camps, H.P.H. Oorkondenboek van Noord-Brabant tot 1312. Deel I, De Meierij van ’s-Hertogenbosch. Den Haag, 1979.
- Beex, B. Optische telegraaf Oostelbeers 1832-1839.
- Rijksmonumentenregister: https://monumentenregister.cultureelerfgoed.nl
- Strijbos, H. Kerken van heren en boeren: Bouwhistorische verkenningen naar de middeleeuwse kerken in het kwartier Kempenland. Den Bosch, 1995.
- Vennix, M. Geschiedenis van de Beerzen. Berse 1 (1991).
- Stichting Archeologie en Historische Geografie Brabant – Kerken en kerktorens vanuit bouwkundig perspectief.
- Nicoline van Tiggelen - Van Kerk tot Icoon in de Kempen.
- Merckx, R. Brabant levert de vondsten: 100.000 jaar steentijd in Nederland.
