Op de boot naar Ameland hoor je allerlei talen: Engels, Nederlands, Duits, Fries. En als je goed oplet, maak je kans iets op te vangen dat noch Nederlands, noch Fries is, maar dat van allebei de talen wel iets wegheeft. Alleen Amelanders onder elkaar spreken het. Op het eerste gehoor klinkt het misschien Fries. Toch is het Amelands geen Fries dialect. Het is een zogenaamde mengtaal, met zowel Hollandse als Friese kenmerken.
Hollandse invloeden
Het Amelands is een van oorsprong Fries dialect met daarin veel Hollandse invloeden. Deze invloeden zijn deels te wijten aan de intensieve contacten met Hollandse zeevaarders, met wie men vanaf de zestiende eeuw aan boord ging van grote Amsterdamse schepen. Behalve op de VOC-schepen voeren veel eilanders in de zeventiende eeuw voor de Noorse Compagnie richting Groenland, voor de walvisvaart. Beheersing van het Hollands was voor veel Amelanders een noodzaak, omdat het de taal was die aan boord werd gebezigd.
Maar ook op het eiland genoot het Hollands aanzien, omdat het werd gesproken door de hoge heren die het eiland van de vijftiende tot en met de achttiende eeuw bestuurden. Vandaar dat het Amelands langzaam veranderde van een Fries in een Hollands-Fries mengdialect. Vanwege dat Hollands-Friese mengkarakter wordt het Amelands vaak vergeleken met het Stadsfries. Het Fries zoals dat gesproken wordt in de Friese steden Leeuwarden, Dokkum, Franeker, Harlingen, Bolsward en Sneek. De Stadsfriese dialecten hebben een vergelijkbare ontstaansgeschiedenis als het Amelands en het Midslands op Terschelling. Vanaf het eind van de vijftiende eeuw werden de Friese steden bestuurd door niet-Friezen, die meestal Hollands spraken. Toch verschilt het dialect van Ameland net als het Midslands, van deze vastelandsdialecten. De meervoudsvorming is bijvoorbeeld afwijkend, net als de Amelandse verkleinwoordvorming. Ook in de uitspraak en woordenschat zijn verschillen te ontdekken. Daarbij moeten we de aantekening maken dat ook de Stadsfriese dialecten onderling geen homogeen geheel vormen.
Dialectbehoud
De geschiedenis maakt het niet erg aannemelijk dat de Stadsfriese dialecten zijn overgewaaid naar de eilanden. Daarvoor lagen ze toch te geïsoleerd. En het overzeese contact was veel meer gericht op Amsterdam en omstreken dan op Friesland. Ook Amelander vrouwen zochten in die contreien nogal eens werk als dienstmeid. Maar de vrouwen die op het eiland bleven, die de zorg hadden voor het huishouden en de kinderen, hadden weinig contact met anderssprekenden. Door hen bleef het oude dialect min of meer intact. Hierdoor hield het Amelands zijn specifieke mengkarakter, en bleven oost-westverschillen bestaan.
Nog steeds spreken de meeste Amelanders dialect. In tegenstelling tot wat je ziet op de andere Waddeneilanden beperkt het dialectgebruik zich niet tot de oudere generaties. Ook de jeugd spreekt het nog volop. In een enquête op de middelbare school in 2002 gaf nog 87.9 % van de jongeren aan regelmatig dialect te spreken. En hoewel het dialect van deze jongeren veel meer Nederlandse invloeden kent, beschouwen zij het nog steeds als Amelands. Dat daarin sommige oude dialectwoorden verloren zijn gegaan, betekent niet per se dat het dialect verdwijnt. Het kan ook een teken zijn dat het dialect nog springlevend is: want elke levende taal verandert voortdurend.
Oost versus west
Als je met een Amelander praat over zijn dialect, begint hij al snel over de oost-westverschillen. En dat terwijl het er op de keper beschouwd helemaal niet zoveel zijn. Blijkbaar zitten de verschillen voor een groot deel ‘tussen de oren’. Maar juist doordat de mensen zich er zo bewust van zijn, houden ze langer stand. Vooral tussen naburige dorpen ontstaan vaak spotzinnetjes die aangeven in welk opzicht de dialecten van elkaar verschillen. Ze worden ook wel dialectsjibbolets genoemd. Op Ameland is een veel gehoord sjibbolet: Oud hout op de zolder. De uitspraak van de Nederlandse tweeklank ou is een typisch voorbeeld van het verschil tussen oost en west. Voor een buitenstaander is het misschien moeilijk te horen. Maar als je goed luistert, merk je dat de o-klank aan de oostkant met een opener mond wordt uitgesproken dan aan de westkant. Die open versus gesloten uitspraak is een vrij kenmerkend onderscheid tussen de dialecten van oost en west.
Hoe zijn de oost-westverschillen te verklaren? De religieuze scheiding tussen oost en west, die van oudsher de dialectverschillen in stand hield, speelt amper nog een rol op het eiland. Toch is er nog steeds sprake van een mentaliteitsverschil tussen oost en west. Dat heeft voor een deel te maken met de toeristen. Terwijl de meeste Nessumers en Buremers (oost) hun brood verdienen aan de toeristen, zijn er onder de Hollumers en Ballumers (west) ook nog een hoop agrariërs. Behalve een groter aantal toeristen is er ook meer import aan de oostkant. Daardoor heerst er een wat lossere mentaliteit. Aan de westkant is men iets behoudender: lokale feesten worden hier nog op de traditionele manier gevierd, maar ook staan de westkanters bekend om hun authentieke dialectuitspraak.
Authentieke uitspraak
Op Ameland spreken de oude mannen uit west nog het ‘authentiekste’ dialect: het dialect zoals dat vroeger gesproken werd. Dat het juist de mannen zijn, berust niet op toeval. Ook uit eerder onderzoek blijkt dat mannen een voorkeur hebben voor lokale varianten; vrouwen voor regionale en standaardtalige varianten. Op Ameland is dit man-vrouwverschil het duidelijkst zichtbaar in de uitspraak van de Nederlandse ou. Terwijl de Amelander mannen massaal kiezen voor een gesloten uitspraak, zoals die nog te horen is bij de oude mannen in west, kiezen de vrouwen voor een steeds opener uitspraak.
Daardoor klinkt de Nederlandse ou, uitgesproken door Amelandse mannen, ongeveer als een oo (als in ‘boot’). Bij de vrouwen klinkt deze ongeveer als een langgerekte a (als in ‘bad’). Hoewel de mannen nog streng vasthouden aan het oude dialect, laat het taalgedrag van de vrouwen zien dat zij openstaan voor verandering.
Dit is een bewerking van een eerder verschenen artikel op Kennislink:
https://www.kennislink.nl/publicaties/een-echte-amelander-spreekt-dialect
Lees meer: https://www.amelanderhistorie.nl/cultuur/amelander-dialect/