Sonttolregisters

 

 

De Sonttolregisters tonen de administratie van de tolheffingen geheven door de koning van Denemarken over de doorvaart door de Sont.  Dit gebeurde vanuit de tolkamer in Helsingør.

 

undefined

 

 

 

De eerste tol werd geheven in 1429 door koning Erik VII van Denemarken

Dit register is van 1497 tot 1857 bewaard gebleven. In 1857 werd de tolheffing opgeheven. In deze periode werden er 1,8 miljoen doorvaarten geregistreerd. Hierbij werden de volgende gegevens genoteerd:

  • Datum van doorvaart

  • Naam van de schipper

  • Woonplaats van de schipper

  • Haven van vertrek

  • Haven van aankomst

  • Samenstelling van lading

  • De te betalen tol



Deze registers zijn uniek, nergens is zo'n duidelijke administratie bijgehouden over een lange periode. De gegevens worden vandaag de dag gebruikt voor onderzoeken naar de handel, transport, productie en consumptie in Europa. Tevens zijn ze een belangrijke bron voor de economische en maritieme geschiedenis van Nederland en Ameland.



De Nederlandse Sontregisters

In het Sontgebied waren aan het einde van de zestiende eeuw Nederlandse commissarissen aanwezig. Zij waren hier aanwezig om de belangen van de republiek te behartigen.

In 1714 besloot commissaris Arent van Deurs eenvoudige lijsten van de passages door te sturen naar de Staten-Generaal. Deze lijsten bevatten enkel de naam en woonplaats van de schipper, herkomst van het schip, bestemming en de lading. In vergelijking met de Deense versie veel eenvoudiger, slechts 1 regel per schip en globalere aanduiding van de lading zonder gewichten en waardes.

Gedurende de eeuwen heeft de handel op de Oostzee meer geld opgeleverd dan de VOC. Veel mensen zijn zich daar niet van bewust maar de handel op de Kleine Oost werd de moedernegotie ('moeder aller handel'' ) genoemd. Uit die benaming valt het belang voor de Nederlandse economie af te leiden. De moedernegotie zorgde ervoor dat veel Amelanders werk als zeelieden konden krijgen en daarmee een inkomen hadden. Dit was van harte welkom aangezien Ameland vooral van de landbouw en visserij leefde en dat niet altijd veel opleverde. Met de afwezigheid van al die mannen hoefden er minder monden gevoed te worden. De vrouwen hadden de belangrijke taak de kinderen op te voeden en waren afhankelijk van het geld dat hun man eens in de zoveel tijd mee naar huis nam. Al met al heeft deze handel dus ook Ameland een deel van zijn welvaart bezorgd. 



Sonttolregister als bron voor historici

In het Sonttolregister kunnen we de gegevens vinden van de schippers die tussen 1686 tot 1817 de Sont doorvoeren. Als je daarvan het aandeel Amelanders neemt en dat nader gaat bestuderen, kun je daar interessante ontwikkelingen uit afleiden. Voor dit artikel zijn het aantal doorvaarten van Amelander schippers in de genoemde periode door de Sont in een grafiek gezet. Op die manier kun je snel zien hoe actief de Amelanders in de handel op de 'Kleine Oost' (lees: Oostzee) waren. Zo kunnen we eenvoudig de pieken en de dalen van elkaar onderscheiden. Op basis van historische gebeurtenissen kunnen sommige van die dalen ook verklaard worden. De rode lijn in de grafiek geeft het gemiddelde aantal Amelanders aan dat jaarlijks door de Sont voer. Dat aantal is ongeveer 80 personen. Alle blauwe pieken daarboven zijn dus bovengemiddeld. Die pieken zien we eigenlijk van het begin in 1686 doorgaan tot 1769. Op een gegeven moment werd de handel op de Kleine Oost voor de Amelanders minder winstgevend waarna de meeste zeemannen zich met de walvisvaart gaan bezig houden. Voor de walvisvaart was het jaar 1777 een rampjaar. In dat jaar zorgde een strenge winter ervoor dat zeven schepen in het ijs vast kwamen te zitten waardoor de mannen niet naar Nederland terug konden. Meer dan 300 mensen kwamen hierbij om het leven. Van twee Amelander commandeurs Hidde Dirks Kat en Marten Jansen zijn hier nog verhalen van overgebleven. Vanaf 1769 zien we duidelijk stagnatie in de grafiek. Die stagnatie valt deels met enkele historische gebeurtenissen te verklaren. Zo bracht de Vierde Engelse Oorlog (1780-1784) de handel ernstig schade toe met in 1781 de Slag bij de Doggersbank waardoor de graanhandel vrijwel stilviel. Daarnaast was de Franse overheersing vanaf 1795 tot 1813 met het Continentaal Stelsel (1806-1814) van Napoleon desastreus voor de Nederlandse economie die sterk van de overzeese handel afhankelijk was. In de grafiek valt dan ook duidelijk te zien dat het vanaf ca. 1780 het bergafwaarts gaat en er bijna geen Amelanders meer door de Sont varen.

 

Sonttolregister als bron voor genealogen

Bij de Sont werd tol geheven en daarbij werden de gegevens van de schepen met hun opvarenden genoteerd. Veel van die gegevens zijn inmiddels gedigitaliseerd en zijn vrij toegankelijk voor geïnteresseerden. Op de website kunt u eenvoudig op naam of woonplaats zoeken. 



 

Recordhouder Fopke Cornelisz passeerde tussen 1738 en 1764 111 keer de Sont. Hij is daarmee recordhouder van Amelander schippers die in de 18e eeuw handel dreven in landen aan de Oostzee. Hij werd in 1791 begraven in Hollum. Zijn grafsteen staat er nog. Bron: collectieameland.nl



 

Bekijk meer artikelen over Amelanders op de Sont op de blog van de Historische Vereniging Noordoost Friesland. Onder meer artikelen over Fopke Cornelis die meer dan 100 keer de Sont passeerde, Hidde Jans Backer die uit Wierum afkomstig was en later op Ameland woonde. Hij werd bij de kaping van de Hollandia door de Engelsen in een koffiehuis in Dover aan een verhoring verworpen, zoals uit nieuwe bronnen blijkt. Zelfs op een internationaal congres van maritieme historici op de Rijksuniversiteit in Groningen blijven de Amelander schipper niet onbesproken, zoals de genoemde Fopke Cornelis maar ook Cornelis Claasen Bollebakker. Hij voer o.a. in 1770 op het schip Bonafida van Amsterdam naar Dantzig wat uit documenten van de Amsterdamse waterschout blijkt. Tot slot nog een artikel dat over de schipper Hendrik Jacobs Nagtegaal gaat. Zijn schip 'de Jonge Nagtegaal' wordt op een bord uit 1715 afgebeeld. Men veronderstelt dat het Amelander wapen dat hierop afgebeeld staat de oudste beeltenis van het wapen is. Maar dit is onjuist aangezien het wapen al eerder op de gebrandschilderde ramen van de hervormde kerk in 1679 voorkwamen. Ook Hendrik Jacobs Nagtegaal wordt in het Sonttolregister vermeld. Hieruit blijkt  maar weer dat het digitaliseren van een dergelijke bron voor genealogen en historici veel relevante gegevens kunnen opleveren. 



Lees meer: https://www.amelanderhistorie.nl/news/amelanders-op-de-sont/

Lees ook: https://www.soundtoll.nl/index.php/nl/