Maar weinig mensen weten dat er vroeger een kasteel heeft gestaan in Eelde. Niet zo'n kasteel als bijvoorbeeld in Frankrijk, met hoge muren, kasteeltorens en gaten voor het kanon. Maar er stond wel een burcht, de Waterburcht. Deze burcht lag tegenover restaurant de Waterburcht en de sporen van het kasteel zijn nu nog duidelijk te zien.
Rodger van Eelde
In de middeleeuwen was de Bisschop van Utrecht de baas in Drenthe. Niet alleen over de kerk, maar ook over het land. Hij kreeg hierbij hulp van de schulte, een rechterlijk functionaris op lokaal niveau. In Eelde was Rodger van Eelde rond 1266 de schulte. Hij hielp bijvoorbeeld met rechtspreken en het innen van de belastingen. De schulte moest zich houden aan de regels van de bisschop maar hij was het niet altijd met hem eens. Soms kregen ze ruzie. Dan moest de schulte zich kunnen verdedigen tegen het leger van de bisschop. De zonen van Rodger van Eelde bouwden daarom de Waterburcht voor hun vader zodat hij zich kon verdedigen. In 1266 was het kasteel klaar maar in datzelfde jaar werd het alweer vernield door aanhangers van de bisschop.
Waterburcht
Een waterburcht was een kasteel op een heuvel met een gracht er omheen. We weten niet precies hoe het kasteel eruit heeft gezien. Waarschijnlijk was het een houten of stenen toren die op de heuvel stond. Dit werd ook wel een motte genoemd. Om de toren heen lagen wallen van zand en daar weer omheen lagen wel drie of vier grachten. Een Waterburcht kon bewoners beschermen en het gebied wat er omheen lag verdedigen. In Eelde werd de burcht gebouwd om haar bewoners te beschermen. De locatie was ideaal omdat het een laaggelegen en drassig gebied was. Omdat het zo nat was stond er altijd water in de grachten en kon de burcht alleen vanuit het noordoosten met droge voeten worden bereikt. De burcht was daarom gemakkelijk te verdedigen.
Van Waterburcht naar havezate
Nadat de Waterburcht in 1266 was vernield werd hij waarschijnlijk opnieuw gebouwd. Tot in de 14e eeuw was er een schulte in Eelde, die waarschijnlijk in de Waterburcht woonde. Schultes woonden namelijk meestal in een versterkte woning. Maar omdat er in de Middeleeuwen maar weinig opgeschreven is, weten we dit niet zeker.
We weten wel zeker dat er in de 17e eeuw een havezate gebouwd werd op de plek van de Waterburcht. Hoe havezate Ter Borch eruit zag weten we uit een advertentie uit de Groninger Courant van 28 januari 1755: '...een deftige vierkante heerenhuyzinge met tien spatieuse zoo boven als beneeden vertrekken, keuken, verwelfde kelder en verdere commoditeyten voorzien; een groote schuure of te schathuys en daarin stallingen voor paarden en beesten; tuynen en plantagien van ruym vierduysent eykenboomen, voor het grootste gedeelte tot betimmeringen bekwaam; verders een eygen heeren en vrouwengestoelte en graaven in de kerk. Nog twee huysmanswoningen, mitsgaders meer als 33 mudden bouwland en akkeren, en considerabele hooy- en weydenlanden; leggende op gemene goederen de gerechtigheid tot de jacht door de geheele landschap en visserije in bijzondere rivieren.'
De havezate moest volgens de advertentie worden verkocht maar werd in 1801 afgebroken.
Archeologisch monument
Vanaf 1966 werd er onderzoek gedaan naar de Waterburcht. De beroemde archeoloog Van Giffen kwam zelfs naar Drenthe om de resten van het Middeleeuwse kasteel te bekijken en een proefopgraving te doen. Hij vond geen stenen fundering maar wel middeleeuwse bakstenen. Ook in 1987 en 1988 is er archeologisch onderzoek gedaan.
Ondanks de onderzoeken weten we niet precies hoe de middeleeuwse burcht eruit zag. Gelukkig weten we wel waar de grachten, de wallen en het kasteel stonden. Ook is bekend hoe de plattegrond en de oprijlaan van de havezate eruit zagen. In 2000 zijn de grachten, de wallen, de kasteelheuvel en de sporen van de havezate zichtbaar gemaakt. Het terrein is sinds 1968 een archeologisch monument en mensen kunnen zich voorstellen hoe de Waterburcht eruit heeft gezien.