Den Haag wordt regeringscentrum van een nieuwe nationale staat

Kritiek op regentenbewind

Geïnspireerd door verlichtingsfilosofen en de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog (1775-1783) kregen moderne politieke idealen ook in de Republiek der Verenigde Nederlanden steeds meer aanhangers. De Patriotten streefden hier vanaf ca. 1780 naar een nieuw staatsbestel waarin de opkomende burgerklasse, die in het bestuur van de Republiek buitenspel stond, een belangrijke rol zou krijgen. Daartoe moest een eind gemaakt worden aan het regentenbewind en de macht van stadhouder Willem V. Belangrijke aspecten van deze strijd tussen Patriotten en de gezeten machthebbers speelden zich in het gebied van het huidige Zuid-Holland af.

Het eerste Patriottische exercitiegenootschap: 'De Vrijheid', Dordrecht

In 1781 riep de Overijsselse Patriot Joan Derk van der Capellen tot den Pol in zijn pamflet Aan het Volk van Nederland op tot burgerbewapening om de vrijheid tegen conservatieve krachten te verdedigen. De oproep had effect, want in 1783 werd in Dordrecht het eerste Patriottische exercitiegenootschap 'De Vrijheid' opgericht. Al gauw kwamen er veel meer van dit soort genootschappen of 'vrijkorpsen' tot stand.

Het vertrek van Willem V

Vooral in het huidige Zuid-Holland liepen de gemoederen in korte tijd hoog op. Een opstootje in Den Haag leidde er in 1785 toe dat de Staten van Holland - waarin patriotse sympathieën de overhand hadden - Willem V het bevel over het Haagse garnizoen ontnamen. Tekenend voor de sfeer was dat ook verboden werd om oranje te dragen, dat prinsessenbonen voortaan slabonen moesten heten en het Wilhelmus niet meer gezongen mocht worden. Door dit alles diep beledigd vertrok stadhouder Willem V naar Gelderland.

Goejanverwellesluis

Tot een volgende confrontatie kwam het in 1787 toen de echtgenote van de uitgeweken Willem V, Wilhelmina van Pruisen, naar Den Haag wilde reizen. Zij werd in Bonrepas tegengehouden en naar de Goejanverwellesluis in Hekendorp gebracht. Hierdoor vernederd vroeg de prinses haar broer, de koning van Pruisen, om de Patriotten te verjagen. Aldus geschiedde, waarna Willem V en zijn gezin naar Den Haag terugkeerden. Vooraanstaande Patriotten ontvluchtten nu het land, vooral naar Frankrijk, waar de Franse Revolutie in 1789 het 'oude regime' uitschakelde.

1795: de Bataafse Revolutie en de komst van de 'groene bankjes'

Met de Bataafse Revolutie kwam in 1795 een definitief einde aan het stadhouderschap van Willem V en de Republiek der Verenigde Nederlanden. Stadhouder Willem V ontvluchtte het land bij Scheveningen en in Den Haag werd een begin gemaakt met de ontwikkeling van een moderne democratie. Vergaderzaal van het eerste parlement van de Bataafse Republiek werd de voormalige balzaal van Willem V, die daartoe werd verbouwd en voorzien van de bekende 'groene bankjes'. Hier werd in 1798 de eerste nationale Grondwet aangenomen; de ruimte functioneerde tot 1992 als vergaderzaal van de Tweede Kamer.