De Nieuwe Hollandse Waterlinie

De vijand tegenhouden met water

De Nieuwe Hollandse Waterlinie laat sporen na
De Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW) is in de 19e en begin 20e eeuw gebouwd, vanuit de overtuiging dat de vijand uit het oosten zou komen. Een inval vanuit het zuiden werd niet logisch geacht, vanwege de grote rivieren die daar als natuurlijke barrières liggen. Hoe werkt dan zo'n waterlinie? Het was in feite een strook land dat onder ongeveer 40 cm water kon worden gezet. De hoogte van het water was belangrijk; bij te weinig water kon de vijand de obstakels in het land zien en mogelijk nog door het drassige land heen trekken. En bij te veel water kon de vijand simpelweg boten gebruiken.

De waterlinie in Nieuwegein
Van de Nieuwe Hollandse Waterlinie is nu nog veel te zien in het Nieuwegeins landschap.
De gehele NHW loopt grofweg van Muiden in het noorden tot de Biesbosch in het zuiden. De linie bestaat uit ongeveer 60 forten en 9 afzonderlijke gebieden die onder water konden worden gezet. Waar een gebied niet onder water kon worden gezet, of op plaatsen waar een hooggelegen weg ligt, werd een verdedigingswerk aangelegd. In Nieuwegein was dat het geval bij Fort Jutphaas. Daar lag destijds de hooggelegen Overeindseweg (nu de Malapertweg/Rond 't Fort). Bij Vreeswijk was de Lekdijk hooggelegen. Om de dijk en de sluizen te verdedigen, is daar Fort Vreeswijk aangelegd.

Groei en bloei van de waterlinie
Vanaf 1820 is aan de Nieuwe Hollandse Waterlinie ten zuiden van Utrecht gewerkt. Deze werken zijn uitgevoerd onder leiding van waterbouwkundige Jan Blanken (1755-1838). Naar deze eerste Inspecteur-Generaal van de Waterstaat is de nieuwe brug over de rivier de Lek genoemd. In 1820 werd Fort Vreeswijk gemoderniseerd. Het aarden verdedigingswerk Jutphaas werd omgebouwd tot een versterking met twee stervormige schansen aan weerszijden van Overeindseweg (nu: Rond 't Fort). In 1848 was op Fort Jutphaas een bomvrij wachthuis gebouwd in de keel van het fort en twee gemetselde kazematten (nu zit daar het Wijnfort Jutphaas). Kazematten zijn geschutsopstellingen opgetrokken van gemetselde stenen of beton overdekt met aarde. De naam stamt van Casa Matta: Italiaans voor 'moordkuil'. In 1850 werd Fort Vreeswijk omgevormd tot een lunet: een halvemaanvormig fort.

Lekkanaal vereiste maatregelen
In de periode voorafgaande aan de Eerste en de Tweede Wereldoorlog (respectievelijk 1914-1918 en 1939-1945) moest de Nieuwe Hollandse Waterlinie bij Jutphaas en Vreeswijk worden aangepast. Dit kwam onder meer door de aanleg van het Amsterdam-Rijnkanaal, het Lekkanaal en de Prinses-Beatrixsluizen. Zonder maatregelen zou het Lekkanaal er namelijk voor zorgen dat een deel van het onder water gelopen gebied weer droog zou vallen: het kanaal zou het water simpelweg afvoeren. Daarom werden kades langs het Lekkanaal gelegd. Niet om het water van het Lekkanaal tegen te houden, maar om te voorkomen dat water uit onder water gelopen gebied zou worden afgevoerd via dat kanaal. En er werden drie kanonkazematten gebouwd:

1. de kazemat-zuid, ten westen van de Voorhaven op de Lekdijk
2. de kanonkazemat-midden, ten oosten van de Voorhavendijk binnendijks
3. de kazemat-noord, bij de Schalkwijkse Wetering

Ook de bouw van de (inmiddels oude) Lekbrug vroeg om maatregelen: in elke pijler van de Lekbrug werd een mitrailleurkazemat gebouwd.

Plofsluis ook onderdeel van de linie
De Plofsluis in het Amsterdam-Rijnkanaal moest verhinderen dat het water door het kanaal wegstroomde. Ook voorkwam de sluis dat de vijand met schepen via het kanaal kon oprukken. Hoe werkte de Plofsluis? Er zaten vijf silo's in van 66 meter lengte en 5,50 meter breedte. Daarnaast waren deze silo's ook nog eens 10 meter hoog. Ze werden gevuld met zand, grind en puin. Door springladingen kon men de vloer er uit blazen waardoor de inhoud in het kanaal kwam. Die ontploffing zorgde voor afsluiting van het kanaal. Maar alle inspanningen en investeringen ten spijt: uiteindelijk heeft de waterlinie nooit haar functie uitgeoefend. Ten tijde van de Tweede Wereldoorlog was ze nutteloos geworden, ingehaald door nieuw wapentuig. De Duitse vliegtuigen vlogen er gewoon overheen ...